Zasady bezpieczeństwa pracy w laboratorium chemicznym i postępowanie w nagłych wypadkach

Praca w każdym laboratorium chemicznym łączy się zawsze z pewnym niebezpieczeństwem, m.in. ze względu na stosowanie stężonych roztworów kwasów i zasad, substancji łatwopalnych, drażniących oraz toksycznych.
Wynikające stąd zagrożenia (możliwość poparzenia lub zatrucia) dotyczą wszystkich obecnych na sali ćwiczeń, wobec tego każdy jest zobowiązany do przestrzegania przepisów, pozwalających zmniejszyć zagrożenie do minimum.

Dużym niebezpieczeństwem w laboratorium chemicznorolniczym są stężone kwasy i zasady, takie jak: kwas azotowy, siarkowy, nadchlorowy, solny, ług sodowy czy też amoniak. Przy odmierzaniu tych związków należy posługiwać się cylindrem miarowym, a gdy zachodzi potrzeba dokładnego odmierzania - używać pipety z rozszerzeniem ochronnym oraz urządzenia zasysającego. W żadnym wypadku nie wolno wciągać cieczy do pipety ustami. Ważnym elementem bezpieczeństwa jest właściwe przechowywanie kwasów i zasad. Stężone kwasy ze względu na właściwości lotne powinny być przechowywane w butelkach z doszlifowanym korkiem, zapewniającym szczelność. Stężone ługi natomiast należy przechowywać w butelkach z grubego szkła, z korkiem bez szlifu. Wymogi takie wynikają z niszczącego działania ługu na szkło i szlify.

W czasie wykonywania ćwiczeń laboratoryjnych należy skrupulatnie przestrzegać następujących przepisów, dotyczących pracy w pracowni analizy chemicznej i fizykochemicznej:

1. Należy utrzymywać w porządku i czystości miejsce pracy - stół laboratoryjny powinien być suchy; rozlaną ciecz na stole laboratoryjnym należy niezwłocznie wytrzeć mokrą ścierką; na stole powinien znajdować się tylko potrzebny sprzęt laboratoryjny do wykonywanej analizy.

2. Do zlewu nie wolno wrzucać osadów ani żadnych części stałych, jak: sączków, bibuły korków, zbitego szkła, jak również nie wolno wylewać stężonych roztworów kwasów, zasad oraz związków rtęci; do tego celu służą specjalne pojemniki.

3. Odczynników ogólnych nie wolno zabierać z ich miejsc składowania i gromadzić na stołach laboratoryjnych; pobranych chemikaliów nie należy wlewać lub wsypywać z powrotem do butelek lub słoików.

4. Ze względu na bezpieczeństwo zarówno własne, jak i otoczenia należy pracować pod wyciągiem w przypadkach:
a) nalewania, odparowywania i rozcieńczania stężonych roztworów kwasów,
b) ogrzewania roztworów alkalicznych,
c) stapiania,
d) strącania i odsączania siarczków,
e) wykonywania wszelkich badań związanych z wydzielaniem się substancji trujących, jak: H2S, CO, Cl2, tlenków azotu.

5. W pobliżu palących się palników gazowych nie wolno gromadzić materiałów łatwo palnych. Takie ciecze, jak: alkohole, eter, benzen, powinny być po użyciu szczelnie zamknięte, a korzystanie z nich jest dozwolone jedynie w znacznej odległości od źródła ognia.

6. Nie wolno wykonywać na własną rękę żadnych doświadczeń, bez uzgodnienia z prowadzącym zajęcia.

7. Ze względu na możliwość zatrucia nie należy pić wody z naczyń laboratoryjnych oraz spożywać posiłków w pracowni.

8. Należy myć ręce przed opuszczeniem pracowni.

9. Wszystkich pracujących obowiązuje jak najdalej posunięta oszczędność w używaniu odczynników, gazu, wody i światła.

10. O wszelkich wypadkach należy natychmiast zawiadomić prowadzącego zajęcia.

Praca w laboratorium chemicznorolniczym stwarza niebezpieczeństwo ulegnięcia poparzeniom chemicznym lub termicznym, a także zatruciu. W takich przypadkach należy umieć udzielić pierwszej pomocy.

Poparzenia chemiczne. Do środków chemicznych mogących spowodować oparzenia skóry należą: kwas octowy, stężone ługi i stężone kwasy nieorganiczne - azotowy, siarkowy i inne (szczególnie gorące). W celu ochrony rąk przy pracy z tymi odczynnikami zaleca się stosować rękawice gumowe.
Stężone kwasy nieorganiczne, zwłaszcza przy dłuższym działaniu, powodują oparzenia, a następnie pęcherze, które przekształcają się w trudno gojące się rany. Z miejsc poparzonych stężonymi kwasami należy możliwie szybko zmyć kwas dużą ilością wody, a następnie przemyć rozcieńczonym 5-procentowym roztworem kwaśnego węglanu sodowego i znowu wodą. Po wysuszeniu trzeba założyć wyjałowiony opatrunek. Oparzenia stężonymi zasadami, zwłaszcza przy dłuższym zetknięciu ze skórą, są szczególnie przykre, ponieważ mogą powodować głębokie, trudno gojące się rany.
W przypadku oparzenia zasadą, miejsce na skórze należy obmyć wodą, a następnie przemyć 1-procentowym roztworem kwasu borowego lub octowego.
Stężone roztwory amoniaku nie wykazują działania parzącego na skórę, ale mogą być groźne dla oczu i błon śluzowych. Przy dłuższym oddziaływaniu powodują poważne ich uszkodzenia. Rozcieńczone roztwory kwasów i zasad mogą być bardzo niebezpieczne dla oczu. Gdy dostaną się do oczu, należy je natychmiast przemyć dużą ilością wody bieżącej; jeżeli do oczu dostał się kwas, przemywa się je 1-procentowym roztworem kwaśnego węglanu sodowego, gdy zasada - 1-procentowym roztworem kwasu bornego lub 2-procentowym roztworem kwasu octowego i powtórnie przemywa (w obu wypadkach) dużą ilością wody. Po każdym wypadku, szczególnie z oczami, poszkodowany powinien udać się do lekarza.

Poparzenia termiczne mogą powstać wskutek oblania gorącą cieczą, dotknięcia gorącego przedmiotu lub jako wynik zapalenia odzieży lub włosów. Niewielkie oparzenia 1 stopnia należy przemyć małą ilością alkoholu etylowego, a następnie nałożyć wyjałowiony opatrunek. Osobom, które uległy poparzeniu II lub III stopnia, trzeba bezzwłocznie zapewnić opiekę lekarza.

Niebezpieczeństwo zatrucia przez drogi oddechowe gazami może powstać podczas spalania substancji roślinnej na mokro (tlenki azotu i siarki). Inne substancje trujące mogą powodować zatrucie przez przewód pokarmowy. Tlenki azotu atakują błony śluzowe i drogi oddechowe, stwarzając niebezpieczeństwo obrzęku płuc i niedomagań układu krążenia. Zatrucia te są szczególnie niebezpieczne dla osób ze schorzeniami serca. Zatrucie tlenkami azotu objawia się po upływie pewnego czasu, powodując podrażnienie oczu, suchość w gardle, kaszel, a w ciężkich przypadkach mdłości, a nawet utratę przytomności. Zatrutemu należy zapewnić dostęp świeżego powietrza, spokój, stosować ciepłe okłady i wezwać pomoc lekarską. Amoniak stężony działa podrażniająco na błony śluzowe, powodując łzawienie oczu. uczucie palenia w gardle, a czasami mdłości i ataki duszności. Poszkodowanego należy wyprowadzić na świeże powietrze i jeżeli nie utracił przytomności, zastosować inhalację z rozcieńczonego kwasu octowego.